"राष्ट्रिय मेलमिलापको सन्दर्भ मा" - गोविन्द राज जोशी
बीपी कोइराला २०३३ पुस १६ गते निर्वासन परित्याग गरी नेपाल आउनुभएको दिन पारेर नेपाली कांग्रेसले हरेक वर्ष राष्ट्रिय पर्वका रूपमा 'राष्ट्रिय मेलमिलाप' दिवस मनाउने गरेको छ । 'जात फालेको बाहुनले जनै लाउ"छ ' भन्ने उखानजस्तै भएको छ, यतिबेला मनाउने गरिएको मेलमिलाप दिवस ।
अहिले राष्ट्रिय मेलमिलापको मर्म र भावना हामीले छाडिसकेका छौं । २०३३ सालमा राष्ट्रिय मेलमिलाप नीतिको प्रवद्र्धन बीपी कोइरालाले गरिरनु हु"दा नेपाल अत्यन्त कठिन परिस्थितिमा थियो । नेपाली कांग्रेसका मान्छेहरू आज मारिने हुन् कि भोलि मारिने हुन् भन्ने अवस्था रहेका बेलामा त्यत्रो 'शक्तिशाली ' नारा दिएर उहाँ नेपाल आउनुभयो । उहाँमा के दृढता थियो भने मलाई राजाले केही पनि गर्न सक्दैनन् । राष्ट्रिय मेलमिलाप नीतिमा त्यत्रो ठूलो तागत छ भन्ने उहाँको धारणा थियो । त्यतिबेलाको कानुन अनुसार उहाँ माथि फाँसीको सजाय हुने खालका आठवटा मुद्दा थिए । आठवटै ज्यानमुद्दालाई 'सामना' गरेर उहाँ नेपाल आउनुभयो । तर उहाँलाई राजाले केहीगर्न सकेनन् ।
बीपीको राष्ट्रिय मेलमिलाप नीतिका तीनवटा सिद्धान्त थिए । यसको पनि गलत व्याख्या भएको छ । बीपी कोइरालाले जीवनका अन्तिम क्षणमा आफ्नो किताबमा लेख्नुभएको छ– 'नेपाली कांग्रेसको इतिहास मैले लेख्न सकिन, म मरेपछि नेपाली कांग्रेसको इतिहास साँच्चिनै तोडमोड गरिनेछ । अहिले राष्ट्रिय मेलमिलाप नीतिका सन्दर्भमा त्यसरी नै गलत व्याख्या गरिएको छ । बीपीले आफूलाई जहिले पनि 'म जनता हुँ भन्नुहुन्थ्यो । 'म जनताको प्रतिनिधि हुँ, त्यसकारण जनतासँग राष्ट्रिय मेलमिलाप गर्न जाने शक्ति या व्यक्तिसँग दुईवटा गुण हुनुपर्छ, एउटा राष्ट्रवादी र अर्को प्रजातन्त्रवादी । जो प्रजातन्त्रवादी छैन, जो राष्ट्रवादी छैन, त्योसँग मेरो (बीपी) मेलमिलाप हुन सक्दैन, म भनेको जनता हुँ' भन्नुहुन्थ्यो । त्यसैले राजा पनि यदि राष्ट्रवादी छन्, प्रजातन्त्रवादी हुन चाहन्छन् भनेमात्रै राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिले बीपीसँग मेल हुनसक्थ्यो या अरू कुनै वामपन्थीहरू या कुनै पार्टीहरू जो प्रजातन्त्रवादी र राष्ट्रवादी दुवै छन् भने मात्रै बीपीसँग मेलमिलाप हुन सक्थ्यो । त्यही कारणले गर्दा उग्रवामपन्थी पार्टीहरूसँग उहाँको मेलमिलाप हुन सकेन । राजासँग पनि हुन सकेन ।
बीपी कोइरालाको राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिअनुसार बीपीसँग मेल हुन राजा राष्ट्रवादी र प्रजातन्त्रवादी हुनुपथ्र्यो । त्यतिबेलाका राजा राष्ट्रवादी भए पनि प्रजातन्त्रवादी हुन सकेनन्, त्यसैले बीपीसँग मेलमिलाप हुन सकेन । अहिले आएर गिरिजाबाबुजस्तो नेपालको ठूलो नेता जो, बीपी कोइरालाको भाइ पनि हुनुहुन्थ्यो , उहाँलाई राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति भनेको जनतासँगको मेलमिलाप हो भन्न लगाइयो । कांग्रेस र जनताको मेलमिलाप भनेकै राष्ट्रिय मेलमिलाप हो भनेर व्याख्या गर्नुजस्तो दुर्भाग्य अरू के हुन्छ? बीपी आफूलाई जनता भन्नुहुन्थ्यो, कांग्रेस चाहिँ जनताभन्दा टाढा भयो, हामी जनतासँग मेलमिलाप गर्छौ भनेर गिरिजाबाबुले भन्नुभयो । उहाँले नबुझेर भन्नुभयो वा उहाँलाई भन्न लगाइयो, त्यो अर्को कुरा हो । गिरिजाबाबुको मुखबाट भन्न लगाइएको यो कुरा त राष्ट्रिय मेलमिलाप नीतिको ठीक विपरित हो नि ।
गिरिजाबाबुले नै राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति छाड्नुभयो, किनभने उहाँले माओवादीजस्तो उग्रवामपन्थी पार्टीसँग सम्झौता गर्नुभयो, त्यसमा उहाँ फस्नुभएको थियो, माओवादीसँग मेलमिलाप गर्न उहाँले राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिलाई गलत व्याख्या गर्नुभयो र कांग्रेस भनेको जनता होइन, हामी जनतासँग मेलमिलाप गर्छौ भनियो । यसरी गिरिजाबाबुकै पालामा हामी चुक्यौं । माओवादीसँग मेलमिलाप गर्छौ भनियो । माओवादीसँग १२ बुँदे दिल्ली सम्झौता गर्दा राष्ट्रिय मेलमिलाप नीतिलाई हामीले पूर्णतः समाप्त पारिसकेका छौं । बीपीले टुंडिखेलमा गर्नुभएको अन्तिम भाषणमा म पनि उपस्थित थिए । उहाँले भन्नुभएको थियो –यदि तिमीहरूलाई कुनै कुराको निर्णय गर्न द्विविधा हुन्छ भने नेपालको एकमुठी माटो लिएर सोध, त्यसले जे जवाफ दिन्छ, त्यही गर । उहाँले भारतमा बसेर सशस्त्र क्रान्तिको घोषणा पनि गर्नुभयो । फेरि नेपाल किन आउनुभयो त ? नेपालको बारेमा निर्णय गर्दा नेपालमै बसेर गरियो भने नेपालको हितमा हुन्छ, बाहिरी मुलुकमा बसेर नेपालको बारेमा निर्णय ग¥यो भने बाहिरी मुलुककै हितमा हुन्छ भन्ने कुरा उहाँले आठ वर्षको भारत निर्वासनका क्रममा महसुस गर्नुभयो ।
गिरिजाबाबुले भारतमा गएर १२ वुँदे सहमति गर्नुभयो । सहमतिमा हस्ताक्षर गर्नेवेलामा उहाँले नेपालको माटो कहाँबाट पाउने? पाउनु भएन । त्यसका लागि उहाँलाई सही सल्लाह भएन । त्यो निर्णयको परिणामस्वरूप आज नेपालको प्रजातन्त्र कमजोर भएको छ, नेपालको राष्ट्रियता कमजोर भएको छ । नेपाली कांग्रेस कमजोर भएको छ । जनतासँगको मेलमिलाप राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिभित्र पर्न सकेन । राष्ट्रिय मेलमिलापको जो नीति र मर्म छ, त्यसलाई नेपाली कांग्रेसले छाडेको हुनाले एउटा आडम्बरका रूपमा बाहिर देखाउन र लाज ढाक्न नेपाली कांग्रेसले राष्ट्रिय मेलमिलाप दिवस मनाउदछ । राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति राजालाई लक्षित गरेर गरिएको हुदै होइन । त्यतिखेर बीपीले भन्नुभएको थियो – नेपालको राजनीतिमा प्रभाव पार्ने तीन शक्ति छन्, राजा, भारत र कांग्रेस । राजा र भारत मिले भने कांग्रेस सिद्धिन्छ, भारत र कांग्रेस मिल्यो भने राजा सिद्धिन्छन्, राजा र कांग्रेस मिल्यो भने भारतको भूमिका एकदम कमजोर हुन्छ । भारत त विदेशी शक्ति भयो, नेपालभित्रका शक्तिहरूबीच मेलमिलाप हुनुप¥यो भन्ने हो । राजा आफ्नो छोरालाई राजा बनाउनुपर्ने कारणले राष्ट्रवादी हुनसक्छ, तर प्रजातन्त्रवादी भएन भने पनि राजासँग मेलमिलाप हुनसक्छ भन्ने उहाँको सिद्धान्त होइन । यो गलत व्याख्या भएको छ ।
राजासँग मेलमिलाप हुन राजा प्रजातन्त्रवादी हुनुपर्छ । यदि राजा प्रजातन्त्रवादी भएन भने राजतन्त्र सकिन्छ भनेर बीपीले भन्नुभएको थियो । त्यसबेला म पनि सकिन्छ, म सकिएँ भने विराटनगरमा खेतीपाती गर्न जान्छु राजा जाने कहाँ ? उहाँले भन्नुभएको थियो । त्यसैले राजसंस्या बचाउन पनि राजा राष्ट्रवादी र प्रजातन्त्रवादी हुनैपर्छ र प्रजातन्त्र भयो भनेमात्रै नेपाली कांग्रेस बच्छ । अहिलेको स्थिति के भयो भने न राजा राष्ट्रवादी भए, न प्रजातन्त्रवादी भए । त्यसैले राजतन्त्र पनि सकियो । त्यसको परिणाम के भयो भने राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति कांग्रेसले छाड्यो । कांग्रेस पनि जनतासँगको मेलमिलापका नाममा माओवादीलाई जनताको प्रतिनिधि मानेर समाप्तिको दिशातिर गयो । जनताको प्रतिनिधिभन्दा पृथक् शक्तिका ठाउँमा कांग्रेसले आफूलाई राख्यो । जबकि बीपी आफूलाई जनताको प्रतिनिधि भन्नुहुन्थ्यो, गिरिजाबाबुले माओवादीलाई जनताको प्रतिनिधि ठान्नुभयो । जसका कारण नेपाली कांग्रेसको यो हालत भएको हो । अहिले संसारमै राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिको विकल्प देखिएको छैन । बर्माकी नेतृ आङसाङ सुकीले पनि अहिले राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति अवलम्बन गरेकी छन् ।
बीपी कोइरालाले अवलम्बन गरेको राष्ट्रिय मेलमिलापको नीति सानो मुलुक भएकाले नेपालमा महत्व बढ्न नसकेको हो । राष्ट्रिय मेलमिलापका दुईवटा सर्त संसारभरी नै छन् । एउटा राष्ट्रियता र अर्को प्रजातन्त्र । त्यसैले मात्र देश बचाउँछ । अहिलेको सन्दर्भमा पनि हामी दुईवटा कुरा, राष्ट्रियता र प्रजातन्त्र छाड्न सक्दैनौं । माओवादीसँग हाम्रो झगडा पनि त्यही हो । संविधान निर्माण गर्दा प्रजातान्त्रिक भावनालाई अंगिकार नगर्ने अडानमा माओवादी छ । त्यसैगरी, नेपाली कांग्रेसको अहिले प्राथमिकतामा राष्ट्रियता र प्रजातन्त्र परेको छैन । सत्ता नै कांग्रेसको प्राथमिकता भयो । प्रधानमन्त्री पद नै कांग्रेस नेताहरूको प्राथमिकता भयो । प्रधानमन्त्री पदका लागि हामी माओवादीसँग पनि मिल्न तयार छौं, एमालेसँग पनि मिल्न तयार छौं, तर राष्ट्रियता र प्रजातन्त्रका लागि होइन । माओवादीलाई हामीले लोकतन्त्र र राष्ट्रियताप्रति प्रतिबद्ध बनाउन सकेका छैनौं । साच्चै भन्ने हो भने लोकतन्त्र र राष्ट्रियताको परिभाषा नै अहिले कमजोर भएको छ । त्यसैले बीपीले भन्नुभएको राष्ट्रिय मेलमिलापको सन्दर्भ अहिले पनि समसामयिक छ । राष्ट्रवादी र प्रजातन्त्रवादी शक्तिहरू एक ठाउँमा नउभिने हो भने अहिले पनि नेपाल रहँदैन । नेपाल अहिले कमजोर भएको कारण त्यही हो ।
केही समययता नेपाल कसैको खेलौना भएको छ । राजनीति ज्यादै तरल भएको छ । राष्ट्रियता र लोकतन्त्रको जग कमजोर भएकैले नेपालको राजनीति ज्यादै तरल भएको हो । फेरि राष्ट्रवादी शक्ति र प्रजातन्त्रवादी शक्ति एक ठाउँमा उभिन सक्ने हो भने यो देशको सार्वभौमसत्तालाई हामी बलियो बनाउन सक्छौं । देशको सार्वभौम सत्ता बलियो हुन सकेन, लोकतन्त्र बलियो हुन सकेन भने बाँकी उपलब्धि आफै समाप्त हुन्छन् । दुर्भाग्यवश नेपाली कांग्रेसले समेत सत्तालाई प्राथमिकतामा राख्न थाल्यो सबै कुरा छाडेर भए पनि हाम्रो पार्टीको नेतृत्वमा सरकार बनाउने अभियानमा हामी छौं । अचम्मको कुरा के भने एक-एक महिनाका लागि प्रधानमन्त्री बनाउने विषयमा नेपाली कांग्रेससमेत सहमत हुनु भन्दा लाजमर्दो कुरा के हुन्छ? कांग्रेसका लागि त्यो भन्दा अपमानजनक कुरा के हुन्छ ? नेपाली कांग्रेसले ०६२-६३ को आन्दोलनसम्म नेपालको राजनीतिलाई डो¥यायो । नेपालको राजनीतिको अग्रपंक्तिमा बस्यो । त्यो पार्टीले आज एक महिने प्रधानमन्त्रीका लागि भिख माग्नु जतिको बेइज्जती र अपमानजनक कुरा अर्को के हुन्छ? आज हाम्रो त्यो अवस्था किन सिर्जना भयो ? किनभने राजनीतिक पार्टीको मुटु भनेको त्यसले अवलम्बन गर्ने नीति हो । नीति छाडेपछि मुटु सिद्धिन्छ, मुटु सिद्धिएको शरीरको के अर्थ रहन्छ र ?
अब दुई-दुई महिनाका लागि चक्रिय प्रणाली भनेर भनिएको छ । अहिले मुलुकको राजनीतिक गतिरोधमा कांगे्रस घाँडो भयो भन्न थालिएको छ । हामीले यसको 'प्रतिरक्षा' समेत गर्न सकिरहेका छनौं । ०६२-६३ को आन्दोलनको नेतृत्व नेपाली कांग्रेसले ग¥यो । संविधानसभा निर्वाचनको सफल नेतृत्व पनि नेपाली कांग्रेसले ग¥यो । अन्तरिम संविधान पनि नेपाली कांग्रेसको नेतृत्वमा आयो । यत्रो कुराहरू कांग्रेसको नेतृत्वमा सम्पन्न हुने, आज कांग्रेसको नेतृत्व किन नहुने? हामीले एमाले र माओवादीलाई सोध्नुपर्छ । के साँच्चिनै कांग्रेसको नेतृत्व तिमीहरूलाई मन नपर्ने हो त ? तिमीहरू मान्दैनौ भने हामी पनि तिमीहरूसँग छैनौं भन्ने आँट हुनुप¥यो नि । किन कांग्रेसलाई मात्रै सहमति चाहियो ? एमाले र माओवादीलाई चाहिँ कांग्रेस स्वीकार्य नहुने र कांग्रेसलाई चाहिँ एमाले र माओवादी किन चाहियो ? त्यसकारण हामी सिद्धान्तमा छलफल गर्नुप¥यो । यदि माओवादी र एमालेलाई कांग्रेसको नेतृत्व स्वीकार्य छैन भने कांग्रेस पनि माओवादी र एमालेले गरेका सहमतिमा जाँदैन । अर्को कुरा, प्रजातान्त्रिक संविधान भनेको के हो ? राज्यको शासकीय स्वरूप प्रजातान्त्रिक हुनुपर्छ भन्ने आफ्नो दृष्टिकोणमा नेपाली कांग्रेसले सम्झौता गर्दैन । जस्तो, जनताले चुनेको प्रतिनिधि संस्था संसदको बहुमतले छानेको नेता प्रधानमन्त्री हुन्छ, यो कुरा एमाले र माओवादीले माने मान्छन् नमाने हामी सहमत हुन सक्दैनौं, जो गर्छौ गर भन्न सक्नुप¥र्यो । संवैधानिक राष्ट्रपतिको व्यवस्था हामी चाहन्छौं, स्वतन्त्र न्यायपालिका हामी चाहन्छौं, सन्तुलन र अवरोधको सिद्धान्त हामी चाहन्छौं, आधारभूत स्वतन्त्रताको सिद्धान्त हामी चाहन्छौं । त्यो कुरा मान्दैनौ भने हामी तिमीहरूसँग सहमति गर्दैनौं भन्ने आँट त नेपाली कांग्रेससँग हुनुप¥यो नि ।
त्यसैले अहिले नेपाली कांग्रेसको नेतृत्व एकदम कमजोर मानसिकताको छ । कमजोरभन्दा पनि दरिद्र र सत्तालोभी मानसिकता देखिएको छ । यस्तो नेतृत्वले न पार्टी हाक्न सक्छ, न देश हाक्न सक्छ गलत नीतिका कारण नेपालको राजनीतिमा हाम्रो हैसियत कमजोर भएको छ । सधैं मुलुकको अग्रिण भूमिका खेल्ने नेपाली कांग्रेस अहिले प्रयोग हुँदै आएको छ । नेपाली कांग्रेस प्रयोग हुँदा आफूलाई मात्र होइन राष्ट्रलाई पनि नोक्सान भएको छ । हामीले अहिले राष्ट्रिय मेलमिलापको नीतिलाई पूर्णतया छाडेका छौं । अहिलेको हाम्रो प्राथमिकता सत्ता भएको हुनाले हामीले जोसँग पनि सम्झौता गर्ने र जेमा पनि सम्झौता गर्ने पार्टीको रूपमा नेपाली जनताले कांग्रेसलाई बुझ्न थालेका छन् । नेपाली कांग्रेसले अवलम्बन गरेको यही गलत नीतिका कारण अहिले नेपालको राजनीतिमा हाम्रो हैसियत कमजोर भएको हो । सधैं मुलुकको राजनीतिमा अग्रणी भूमिका खेलेको नेपाली कांग्रेस अहिले अरूबाट प्रयोग हुँदै आएको छ । यसरी नेपाली कांग्रेस प्रयोगमात्र भइरहँदा आफूलाई मात्र होइन, राष्ट्रलाई पनि नोक्सान भएको छ । अहिले नेपालका राजनीतिक दलहरूमा अत्यन्त खतरनाक परिस्थिति सिर्जना हुँदैछ । नेपालको राजनीतिमा फेरि अतिवाद हाबी भयो भने, देशमा टकरावको स्थिति सिर्जना भयो भने त्यसले देशलाई राम्रो गर्दैन । अतिवाद होइन, अलिकति मध्यमार्गी नेतृत्व देशले खोजीरहेको छ । तीनवटै पार्टीभित्र अहिले अतिवादी नेतृत्व हाबी भएको छ ।
माओवादीभित्र मोहन वैद्य किरणको नीति अतिवाद हो । एमालेभित्र खड्ग ओलीको नीति अतिवाद हो, त्यसको माधव नेपालजीले नेतृत्व गरिरहनुभएको छ । नेपाली कांग्रेसभित्र रामचन्द्र पौडेलको नीति अतिवादतिर केन्द्रित छ । बुझेर हो वा नबुझेर हो उहाँहरू अतिवादतिर लम्किनुभएको छ । किन लाग्नुभयो म भन्न सक्तिन । यसले टकरावको स्थिति सिर्जना गर्छ । त्यसैले यो अतिवादलाई छाडेर देशलाई मध्यमार्गतिर लग्नु पहिलो कर्तव्य हो । अतिवादको अन्त्य भएर मध्यमार्गीको हातमा नेतृत्व गयो भनेमात्र संविधान बन्ने सम्भावना रहन्छ । शान्ति प्रक्रियालाई निष्कर्षमा पु¥याउने सम्भावना रहन्छ । अहिले अतिवाद हाबी हुने खतरा देशमा बढ्दै गएको छ । त्यसबाट हामीले देशलाई बचाउनुपर्दछ । नेकपा माओवादीको पालुङटार बैठकले अतिवादलाई प्रश्रय दिएको छ । त्यो विस्तारित बैठकबाट बाबुरामजीहरूको भूमिका गौण भएको देखिएको छ । कम्युनिष्ट पार्टीमा अध्यक्षको प्रस्ताव पारित नभएको रेकर्ड छैन होला विश्वमा । त्यो बैठकमा प्रचण्डजीको प्रस्ताव पारित भएन । नेपालको कम्युनिष्ट इतिहासमै यसरी अध्यक्षको प्रस्ताव पहिलोपटक असफल भयो । मोहन वैद्यहरूको प्रस्ताव पारित भयो । माओवादी अतिवादतिर लम्कियो । नेकपा माओवादीलाई त्यो परिस्थितिमा हामीले पु¥याइदियौं ।
अहिले नेकपा माओवादीले लिएको नीति बाध्यताको उपज हो । माओवादीसँग यो भन्दा अर्को विकल्पै थिएन । नेकपा माओवादीको नेतृत्वमा सरकार बन्दै नबन्ने कुरा उनीहरूले बुझे । नेकपा माओवादीले भनेजस्तो संविधान बनाउन कांग्रेस र एमालेले नदिने भए । त्यो पनि उनीहरूले बुझे । लडाकुहरूको समायोजन हुन नेपाली सेनाले नदिने भयो । त्यो पनि उनीहरूले बुझे । विस्थापितहरूको घरजग्गा फिर्ता गर्न उनीहरूकै कार्यकर्ताले दिँदैनन् । अब नेकपा माओवादीसँग के विकल्प छ त ? उनीहरू चारैतिरबाट घेराबन्दीमा परे । त्यो उनीहरूको पनि कमजोरी हुनसक्छ । प्रचण्डजीले प्रधानमन्त्री हुँदा पनि केही गर्न सक्नुभएन । उहाँले ठूलो मौका गुमाउनुभयो । यसरी केही गर्न नसकेका कारण पनि माओवादी फसेको हुनसक्छ । अब नेकपा माओवादी बाध्यतावश त्यो परिस्थितिमा पुग्यो कि उससँग कठोरता सिवाय, उग्रवादसिवाय अरू कुनै बाटो भएन । जो नेपालका लागि हरदम खतरा छ । यसरी एकातिर हामी विदेशी हस्तक्षेप बढ्यो भन्दै छौं भने अर्कोतिर हामी नै देशमा उग्रवादलाई निम्त्याइरहेका छौं । त्यसैले यहाँ मध्यमार्गी मान्छे देशको नेता भयो भने माओवादीलाई फेरि त्यो उग्रवादबाट अलिकति तान्न सक्छ भन्ने मेरो अनुमान छ । त्यो बाटोमा जान अहिले कुनै पनि पार्टी तयारभएको देखिदैन । अहिले हामी टकरावतिर गइरहेका छौं । माओवादीले बाध्यात्मक अवस्थामा अतिवादको बाटो समातेको छ भने हामी पनि त्यही अतिवादलाई मलजल पुग्ने बाटोतिर हिँडिरहेका छौं । यद्यपि त्यसमा हाम्रो स्वार्थ भनेको सत्ता हो । क्षणिक सत्ताप्राप्तिका लागि हामी अतिवादी बाटोतिर गइरहेका छौं । त्यो सरासर गलत हो ।
यो समस्याबाट मुलुकलाई निकास सुशील कोइराला, पुष्पकमल दाहाल र झलनाथ खनालले मात्रै दिन सक्छन् । यी तीनजना व्यक्तिले एकअर्कालाई अष्ठ्यारो नपर्ने, एकअर्कोलई बुझ्ने र एकअर्कोलाई नजिक ल्याउने परिस्थिति निर्माण गर्ने हो भने निकास निस्कन सक्दछ । यदि उनीहरूले पनि आफूलाई मात्र हेरे भने, आफ्नो पार्टीलाई मात्र हेरे भने कसरी निकास निस्कन्छ र ? जनताले, कार्यकर्ताले मात्र निकास दिन खोजेर त निकास निस्कँदैन । तीनजना बसेर टकरावमा नजाऊँ, अलिकति तपाई छाड्नोस्, अलिकति म छाड्छु, हाम्रो स्वार्थभन्दा राष्ट्रिय स्वार्थ ठूलो हो, लोकतन्त्र ठूलो हो, नेपाली जनता ठूला हुन् भन्ने महसुस गरे भने यो देशले निकास पाउन सक्छ । त्यसका लागि सर्वप्रथम त सरकारप्रतिको मोह तीनवटै दलले छाड्नुप¥यो । अथवा तीनवटैका लागि आपत्ति नहुने व्यक्तिको नेतृत्वमा सरकार बनाउनुप¥यो । त्यसपछि सबै पार्टीलाई आपत्ति नहुने आचारसंहिता बनाउन सकिन्छ । यदि नेपालप्रति माया छ भने नक्कली कुरा किन गर्ने ? हामी बाध्य छौं भनेर अलग अलग बसे त भइहाल्यो नि । यदि हाम्रा नेताहरूको केही बाध्यता छ, कतै प्रतिबद्ध छन् भने चाहिँ सँगै बस्न सक्दैनन् । कुरा मिल्दैन । कुरा नमिलेसम्म जसलाई प्रधानमन्त्री बनाए पनि सहज निकास निस्कँदैन ।
देशको राजनैतिक परिस्थितिका बारे म एउटा कुरा यहाँ जोड्न चाहन्छु । अनमिनलाई पठाउने कि राख्ने भन्ने विवाद उठिरहेको छ । कांग्रेसले अनमिनलाई राख्नुपर्छ भन्ने, माओवादीले यो बुर्जुवाहरूको संस्था अनमिनलाई लखेट्नुपर्छ भनेर नारा जुलुस गर्नुपर्ने ठाउँमा किन उल्टो भएको छ ? किन माओवादी अनमिन राखौं भन्छ, किन कांग्रेस र एमाले अनमिन हटाऔं भन्छन् ? अनमिनको विश्वसनीयतामा आएको कमीले नै यस्तो भएको हो । यसमा अनमिन जस्तो अन्तर्राष्ट्रिय संस्थाको के कमजोरी भयो भनेर आत्ममूल्यांकन गर्नुपर्दछ । किन अनमिन जस्तो संस्थाले माओवादीबाहेक अरू कसैको विश्वास पाउन सकेन ? यसमा अरूलाई मात्र दोष दिएर पुग्दैन । विदेशीलाई मात्र दोष दिएर पनि हुँदैन । कांग्रेसलगायतका दलहरूले त अनमिनबाट संरक्षण भएको महसुस गर्न पाउनुपर्ने होइन र ? तर कांग्रेसलगायतका दलहरूले त अनमिनबाट असुरक्षा भएको महसुस गरिरहेको छ, किन ? माओवादीले अनमिनबाट सुरक्षा भएको महसुस गरेको छ किन ? अनमिनलाई त अमेरिकी प्रभाव भएको संस्था भन्छन् । जबकिअमेरिकालाई पटक्कै मन नपराउने माओवादीले अनमिनलाई चाहिँ किन मन परायो ? यस्तो उल्टो राजनीति नेपालमा भइरहेको छ । त्यसैले गर्दा नेपालको राजनीति त्यति सहज बाटोमा गएको छैन । धेरै अप्ठ्यारा कुराहरू अहिले आइरहेका छन् । सहमतिका सम्भावनाहरू कम देखिएका छन् ।
देश अत्यन्त संक्रमणको बाटोमा अघि बढेको छ । भाषणमा सबैको प्राथमिकता शान्ति र संविधान हो । तर नेपाली जनताले देशमा संविधान बन्ने सम्भावना कम देख्न थालेका छन् । शान्ति प्रक्रियाको निष्कर्षको पनि सम्भावना कम देख्न थालेका छन् । यो अवस्थामा देशलाई निकास दिनु प्रमुख तीन दलहरूको भूमिका रहन्छ । यो विषयमा यदि नेपालका राजनीतिक दलहरू जिम्मेवार भएनन् भने इतिहासको कठधरामा उभिनै पर्नेछ । त्यतिबेला जनताको साथमा दुःखसिवाय के नै रहने छ र ।
(लेखक नेपाली कांग्रेसका पूर्व सह-महामन्त्री तथा पूर्व गृहमन्त्री हुनुहुन्छ । लमजुङ्ग सम्पर्क समाज काठमाण्डौ को मुख पत्र वेग पत्रिकामा प्रकासित )
